PANTHEON / II

[1] Rengârenk Dünya

[2] Ölüm, toprak altı, Hades, tartaros.

[3] Gök kubbe.

[4] Gök ve yer kutsanıyor.

[5] Olasılıkla, Rapa-Nui (Easter Island) adasında, Kısa Kulaklar’ı esir ederek çalıştıran ve buradaki heykelleri yaptıran Uzun Kulaklar kastediliyor olabilir. Carpiceci, Herodotos’un günümüzdeki vinçlerin atası sayılabilecek çok büyük boyuttaki makinaların (maçuna ya da kollu ocak çengeli şeklindeki aletler), yaklaşık beş bin yıl öncesinden beri (İÖ 3. bin) çok ağır ve büyük boyuttaki inşaat taşlarını, yerden yüksek bir noktaya taşımak için kullanıldıklarından bahsetmektedir. Bu makinaların örneklerine, Deir el-Medina’daki bir mezarın duvarlarında, basitçe tanımlanarak boyanmış bir tasvirde görmek mümkündür. Yazarın, “milli manivela makinası-pivoted lever machine” dediği ve olasılıkla kollu ocak çengelini andıran bu makine, 200-300 kilo ağırlığındaki taşları yerden on metre yüksekliğe kaldırabilecek güçteydiler. Makinanın (T) şeklindeki üst çıkıntıları “uzun kulak”, bunların sahipleriyse “uzun kulaklı alıklar” olarak adlandırılmış olmalıdır. Antik Anadolu ve Yunan’da “Duvarcı Kyklop’ları. Carpiceci, Alberto Carlo. Art And History of Egypt,  Casa Editrice Bonechi, Florence 1998, s.69. Erhat, Azra (2002) Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, s.188.

[6] Çölleşen (Suyla=Deniz suyuyla). Nuh tufanı sırasında, deniz suyunun en az  300 Ayak=91,44 m. yükseldiği, 

bilimsel bir gerçektir. Ancient civilizations: www.geocities.com/historymech/rewritten.html-73k

[7] Asya’nın uzaydan çekilen fotoğrafında, koca bir göz şeklinde görülen Kem [X’injiang (Sincan) Özerk bölgesi Taklamakan çölü-Mısır’da Khem, Ra’nın gözü. Türkçede “Kem göz”] bölgesi. Tufan sonrası, bölgenin çölleştiği anlatılıyor. Büyük Dünya Atlası, Arkın Kitabevi, İstanbul 1985.

[8] Gorgo (Medusa).

[9] Volkan.

[10] Volkan (Kraterden fırlayan ateş topları ve kayalar, insan ağzından dışarı fırlayan dişlere benzetilmektedir).

[11] Volkan.

[12] Volkan; Buradaki “Maymun Suratlı”  deyimi, hakaret anlamı taşımamaktadır. Tam aksine, bir saygı ifadesidir. Hindularda maymun kutsal bir hayvan olarak kabul edilmişti.

[13] Volkanın ağzı, püskürüklerin parlaklığı nedeniyle, güneşin gözüne benzetilmiş. Dolayısıyla, volkan da güneşin oğlu olarak vasıflandırılıyor. Yapısal olarak, Orta Asya ve Moğolistan’daki ger’lerin (yurt) gelişmiş mimari şekli olan Pantheon’un tepesindeki açıklık da “okulus (oculus)=tanrının gözü” olarak vasıflandırılmıştı. Aradaki benzerlik dikkat çekicidir. Düzgüner, Fırat (2007) “Yurt, Praitorion,Kilise ve Cami Mimarisi İlişkileriyle Volkanlar”, mimar.ist. Sayı:23, s.82.

[14] Volkan.

[15] Volkanın ani patlaması kastedilmiş olmalıdır.

[16] Volkanlar, Güneş’in oğlu olarak tanımlanmaktadır.

[17] Volkan püskürmesi sırasında oluşan, ve hızla dışarı atılan püskürük kütleleri.

[18] Kashyapa’nın bu zalim oğlu, ya evlendiği pek çok karısı arasından biri olan Kalaka’dan olma Kalkanja (Ejder), ya da Krodhavasa’dan olma Pishachas (et yiyen ejder) olmalıdır. Bunlardan biri, olasılıkla Marduk’u

temsil etmektedir. Kashyapa – Father of Devas and Asuras- Indian Mythology: (members.cox.net/apamnapat/entities/Kashyapa.html-5k).

[19]  Satürn’ün, Jüpiter’in arkasından çıkarak, evrensel dengenin yeniden kurulması için gezegene yalvarılıyor.

[20] The Sun and Planets (Graha): (www.religiousworlds.com/mandalam/graha.htm-16k). İlahideki yazım şekline sadık kalınarak tercüme edilmiştir.

[21] Mısırlı rahip adaylarının, kendilerinden önceki piromis’lere, edinecekleri tapınak sırlarını bir başkasına

anlatmama yolunda verdikleri söz karşılığında, aldıkları unvan. Herodotos (1991) Herodot Tarihi,  Çev.M. Ökmen, Remzi Kitabevi, İstanbul, II.143, 144.

[22] Platon (2001) Timaios, Çev. E. Güney; L. Ay, Sosyal Yayınlar, İstanbul, s.16.

[23] Aslında Hesiodos, gerçekleri biliyordu da, sırf edebi hünerini göstermek, mitolojiye renk katmak için mi bu yola baş vurdu da Yunanlılar bunlara kandılar, yoksa o da mı bunlara inanıyordu ? bilinmez. Ancak biz,

Hesiodos’un gerçekleri bildiği kanısındayız.

[24] Bu olay, Rapa Nui adasındaki devasa heykellerin başları üzerinde gördüğümüz taşların kaynağını açıklar içeriktedir. Joseph’e göre, Bolivya’nın yaradılış miti Munduku’da, yaratıcı Güneş tanrısı Ra-imi, (İnka’larda İnti-Ra-İmi) yeryüzünü, daha önemsiz bir tanrının başının üzerinde düz bir taş şekli (tamu) vererek yaratmıştır. Joseph, Frank (2005) Kayıp Uygarlık Atlantis, Çev. N. Nirven, Dharma Yayınları, İstanbul, s.295, 296. Düzgüner (2007) “Yurt, Praitorion, Kilise ve Cami Mimarisi İlişkileriyle Volkanlar”, mimar.ist, Sayı: 23, Şek.2, 3.

[25] Erhat’ın özetlediği mitosta, Helios’un arabasının sıcaklığının (kor hale gelmiş Marduk) doğada yarattığı etki

tamamen doğrudur. Ancak Yunanistan’daki yer isimleri imgeseldir. Zira, İÖ 4,000-3,500 arasında, Yunanlılar

henüz Yunanistan’da değillerdi. Erhat, a.g.e., s.243, 244.

[26] ML./XV.440.

[27] 2. yüzyılda, Asya’da “Oxus” olarak da anılan Amuderya’da, Aşkabat-Firuz arasındaki Nisa kentindeki Pantheon benzeri yuvarlak planlı (tholos) Ateş tapınağıyla krş. Bkz. Galina A. Pugaçenkova (1958) Puti Razvitiya Arhitektury Yuznogo Turkmenistana Pory Rabovladeniya i Feodalizma, Moskova, s.118-142.

Çeşmeli, İbrahim (2007) “Orta Asya ve Karahanlı Dönemi Mimarisi”, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul,

s.174.

[28] Ünsal, Behçet (1973) Mimari Tarihi, İDMMAY., İstanbul, s.515-519, Res.539, 544. Robertson, D. S. (1969)

Greek And  Roman  Architecture, Cambridge University Press, London, s.246-251, Fig.104, Plt.XVIa, XVII.

[29] Carpiceci, a.g.e.,  s.5.

[30] İÖ 7.-5. yüzyıllarda, ölü yakma geleneğine bağlı olarak, içine ölünün yanmış kemik ve küllerinin konulduğu,

terra kotta ya da nadiren bronzdan yapılmış, insan başlı, yuvarlak gövdeli urneler.  Tulunay, E. Tül (1992) Etrüsk Sanatı, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, s.69, Fig. 53a, b, 54.

[31] Azteklerin efsanevi Aztlan adasından Amerika kıtasına göçlerini gösteren betimlemede, halkın, Asya’ya yakın

bir adadan göç ettiği, batıdan doğuya doğru tasvir edilen betimlemeden anlaşılmaktadır. Günümüzde Çin’de,

X’ian’ın 140 km güneybatısında, 100’e yakın piramidin bulunduğu kutsal alan göz önünde bulundurulduğunda, adanın üzerinde gösterilmiş piramit tapınak, olasılıkla, çok yakınında batık bir piramit bulunan Yonaguni adası olabilir.

[32] Tulunay, a.g.e., s.70, Fig.52. Townsend, Richard F. (2001)  Aztekler, Çev. M. Özdemir, Arkadaş Yayınevi,

Ankara, s.45, Fig.20, 21, s.162, Fig.102, 103, s.185, Fig.119. Coe, Michael D. (2002) Mayalar, Çev. M. Özdemir, Arkadaş Yayınevi, Ankara, s.75, 76, Fig. 32, s.136, 138, Fig.80.

[33] Ünsal, a.g.e., s.431-433, Res.433a, 437. Tulunay, a.g.e., s.36, 69, Fig.23, 24, 26. Kurbanın karaciğer, kalp ya da  bağırsaklarına bakarak, gelecek hakkında kehanet, Mısır’dan Mezopotamya, Anadolu ve oradan da Yunanistan’a geçmiştir. Mısır örneği için bkz. Herodotos, a.g.e., II.58.

[34] Tulunay, a.g.e., s.83, 84, Fig.65. Pasinli, Alpay (1989) İstanbul Archaeological Museums, A turizm Yayınları,

İstanbul, s.18-33.

[35] ML./X.303. Ataları, Troia prensi Aeneas (Aeneias) vasıtasıyla Aphrodite ve üvey babası volkan tanrısı

Hephaistos’a dayanmaktadır. Pantheon’un volkana (yurt-tepee) benzer yapısı, bu yönden de dikkat çekicidir.

[36] Çeşmeli, İbrahim (2006)  “9-12. Yüzyıllar Arasında Orta Asya’da Yapılmış olan Mezar Yapılarının Tipolojisi”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, Sayı: 121, s.98.

[37] Yurt’un (ger-tepee) kosmos’a işaret eden çatı biçeminden doğup, daha sonra tuğla konstrüksiyonuyla birlikte

kubbe mimarisine dönüşen “Kubbe-i Türkiyye” için Bkz. Emel Esin (2003) Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, s.124, 125.

[38] Tek gözleri tepede (tepee, dağ tepesi-krater) olan devler (yanardağlar).

[39] Orta Asya’yı gösteren, dünyanın uzaydan çekilmiş fotoğrafında, Taklamakan çölü bir göz şeklinde görülmektedir. Asya kökenli Mısır’da ,“Khem=Ra’nın gözü”, Mısır’dan yola çıkarak, Hazar denizinin

kuzeyinden Orta Asya’ya, Nuh tufanındaki çıkışlarından sonra ikinci kez varan Tokara Türkleri’nin “Kem” olarak adlandırdığı bölge, dilimizdeki “kem göz”le ilgili olarak, mavi göz boncuklarıyla ilişkilidir. Chavannes buraya, “Tou-kiue-che-Turqche=Türk kem gözü” demektedir. Chavannes, Edouard (2006) Batı Türkleri Tarihi, Çev. M. Sirman, Töre Yayın Grubu, İstanbul, s.203. Japonya’nın güneyindeki Tokara ve Amami adaları, günümüzde hâlâ aynı adlarla anılmaktadır. Dionysos Dendritis’in  ünvanıyla çakışan dendriti (petroglif) sanatına ait Asya örneklerinde, at ya da geyik üzerinde tasvir edilen ikiliye “Amam” denirdi. Adanın bu isimle yakın ilişkisi olduğu açıktır.  Sudan’ın Kızıldeniz kıyısındaki Tokar kentiyle, Adıyaman’ın, şimdiki adı Dikmen olan  “Tokarız” Köyü, Tokara’lıların göç yollarına işaret etmesi yönünde dikkat çekicidir.

[40] ML./X,252.

[41] Oyhon, Edith; Etingü, Bente (1999) Churches in Istanbul, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, s.65.

[42] Dizdar S. İrem (2007) “Arap Camisi Cephe Kurgusu”, Yapı, Sayı. 309, s.65.

[43] Oyhon; Etingü, a.g.e., s.34., 69, 83, 85, 86, 114, 120.

[44] Giriş dahil, sekiz mekan oluşturan planı, Azteklerde Yurt yerleşimlerine işaret eden Historia Tolteca-Chichimeca kodeksinde yer alan Chicomoztoc mağaraları betimlemesiyle, İstanbul’daki Zeus Hippios tapınağının planlarını karşılaştırınız. Townsend, a.g.e., Res.34. Düzgüner (2007) mimar.ist, Sayı: 23, s.82-85,

Şek.10.

[45] Çin’de, X’injiang-Sincan-Doğu Türkeli özerk bölgesi.

[46] Tevrat  (1974) (Kitabı Mukaddes-Eski ve Yeni Ahit), Kitabı Mukaddes Şirketi, İstanbul, Tekvin: 9.18-29. krş.

Herodotos’ta, Mısırlıların  tanrı yaşlarının hesaplamaları.Herodotos, a.g.e., II.144, 145.

[47] Joseph, göksel olayı tarihsel anlamda her ne kadar yayıp dağıtmış olsa da, verdiği en eski İÖ 4. binin sonu

tarihi, Carpiceci ve bizim saptadığımız tarihi yaklaşık olarak karşılamaktadır. Joseph, a.g.e., s.60, 61-75.

[48] Erhat, a.g.e., s.268.

[49] Coe, a.g.e., s.1, 191.

[50] Erhat, a.g.e., s.24. Düzgüner (2006) “Byzantion Dönemindeki Kurgusuyla Bir Anadolu Mucizesi: İstanbul”,

mimar.ist, Sayı: 21, s.99, 100, Şek.9.

[51] Erhat, a.g.e., s.45. Günümüzde, Güney Amerika, Avrupa, İngiltere ve İskoçya’da “Fireball Festivals” adıyla

kutlanan, ve insanların birbirlerine ateş topu fırlatarak eğlendikleri bayramların, Phoibos Apollon’la ilgili olduğu kanısındayız.

[52] Şekle ait rakamlarla ilgili detaylar için Bkz. Düzgüner , a.g.e., Şek.4.

[53] Bu nedenle korkarlar tanrılar, Apollon’dan. Bkz. Erhat, a.g.e., s.47.

[54] Kûran-ı Kerîm (1962), (Çev. B. Atalay), Doğan Kardeş Matbaacılık Sanayii A. Ş, İstanbul, Kehif: 83-98.

[55] ML./XI.16.  “Zu’l-Karneyn” de, tıpkı “Zul Hijjah; zi-l-hicce”  gibi kozmik gök cisimleriyle dünya arasındaki olayları ifade etmektedir.

[56] Kutsal kitaplarla çeşitli mitoslarda, Tanrı’nın kötülükte olan insanları tufan ve ateşle cezalandırmasıyla, “Apollon=Cezalandırmak” ve “apello=Kötülüğü önlemek”” anlamları için Bkz. Erhat, a.g.e., s.44.

[57] Fuchs, Werner (1969) Die Skulptur der Griechen, Hirmer Verlac, München, s.459-464, Fig. 539-545.  Çin’in “Büyük Lös” bölgelerinde, bunların altında yer alan metallerle kaplı tabakaların varlığı bilimsel bir gerçektir. Konuyla ilgili araştırmalardan birkaçı, Beijing’de, 24-27 Eylül 2006 tarihinde gerçekleştirilen 7. Uluslararası Çevresel Jeokimya Sempozyumu’nda; Yonghua Li-Linsheng Yang-Wuyi Wang tarafından verilen 11. bildiri: “Enviromental behaviors of mercury and lead in the soil of polymetallic deposit areas in Western Hunan Province; Haiyan Kang-Zongming Xin, Lili Sun tarafından verilen 55. bildiride: “Chemical reduction of nitrate by nanoscale Fe/Ni bimetallic particles” adlı konferanslar yanında, daha pek çok Rus, Amerikan ve Çin kaynaklarında yer almaktadır.

[58] Düzgüner (2007) mimar.ist, Sayı:23, s.77-89.

[59] Düzgüner (2004) Iustinianus Dönemi’nde İstanbul’da Yapılar, Procopius’un Birinci Kitabının Analizi,

Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, Fig.61, 62.

[60] Erhat, a.g.e., s.250, 251.

[61] Mansel, Arif Müfid (1963) Ege ve Yunan Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, s.199.

[62] Sözen, M.; Tanyeli, U. (2003) Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul, s.196. Saltuk, Secda (1990) Mitoloji Sözlüğü, İnkilâp Kitabevi, İstanbul, s.127.

[63] Adını Chou döneminde (İÖ 1050-249), proto-Türk sayılan Chou’lardan aldığı kuşkusuz olan Zhoukoudian

(Chou  kou Tien) için Bkz. Esin, a.g.e., s.36-38. Byzantion’da benzer bir semt adı (Ioukoundianai) için Bkz.

Procopius, a.g.e., s.43, md.32.

[64] Roma Vesta tapınağının kubbesinin ortasında, aynı yurt’larda olduğu gibi bir duman deliği vardı. Tivolideki Vesta tapınağı’nda da benzerinin olduğu öngörülebilir. Ünsal, a.g.e., s.515, Res.538a, b, c, d. Wycherley, R.

E. (1967) How the Greeks Built Cities, Macmillan  And Company Limited, London, s.134-136.

[65] X’injiang’da (Taklamakan çölü-Sincan Özerk bölgesi), Tokara Türkleri tarafından yapılmış freskolardan birinde tespit edilen Nuwa (Nuh) ve karısı Fuxi’nin elinde de, uygulamalı matematiğe ait aletlerinden, gönye, kompas ya da pergel olabilecek nesnelerin görülmesi ilgi çekicidir.

[66] (Esk. trk. K.) Cehennem. ML./XIX,39. Bkz. “Tamuġ”. Esin, a.g.e., s.182.

[67] Düzgüner (2007) mimar.ist, Sayı: 23, Şek.6.

[68] Herodotos, a.g.e., II. 51. Ökmen, kitabın sonunda verdiği dip notta: “Kabirler. Özellikle Lemnos,  İmbros ve Samothrake adalarında tapılan tanrılardır. Ateş ve volkan perileri. Hephaistos’un oğulları olurlarmış”, demektedir. Herodotos, a.g.e., s.477, dn.57. Freud, Yahudilerin Tanrısı Yehova’nın da bir ateş tanrısı olduğu kanısındadır. Freud, Sigmund (1999) Dinin Kökenleri, Çev. S. Budak, Öteki Yayınevi, Ankara, s.278-285.

[69] Koşudan yana dünyanın ayağına en çabuk insanları (mağara Ethiopia’lıları). Bkz. Herodotos, a.g.e., IV.183.

[70] Coe, a.g.e., Lev. V, Fig.47, 62, 137. Saçları yılan (lav akıntıları) tasvirli Gorgo başının, Uzak Doğu’daki felaket sırasında, lavlara karışan “Tüylü Kotuz” u tasvir ettiği anlaşılmaktadır. Yüzündeki acı gülümseme, çektiği ızdırabın ifadesidir. Maya, Aztek ve İnka’larda da kutsal sayılan tüy ve Gorgo başı, bunların asıl kaynağına işaret eder görünmektedir.  Türklerde de görülen Gorgo başı ve Tüylü kotuz için Bkz. Esin,  a.g.e., s.182, 183, Fig.181, 188, 193, 197. ABD.’de 19. yüzyıl başlarında, kökenleri Uzak Doğu olduğu açık olan Kızılderililerden kovboylara geçen ve  at hırsızlarının katrana bulanarak üzerlerine tavuk tüyleri yapıştırma geleneğinin, Uzak Doğu’daki büyük felaket ve Tüylü Kotuz’u hatırlatan bir ceza  olduğu açıktır. Libya’da (Aithiopia-Etyopya-eski, Habeşistan) Gorgo’nun varlığı için Bkz. Herodotos, II.91, s.111. Erhat, a.g.e., s.243.

[71] Coe, a.g.e., Lev. X, XIII, XIV, XV, XVI, XVII, Fig.29, 34, 56, 72, 75, 93, 104, 109, 137, 138, 141, 153.

Townsend, a.g.e., Fig.5, 15, 17, 18, 34, 43, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 55, 61, 68, 86, 108, 127, 134, 141.

[72] Townsend, a.g.e., Fig.67.

[73] Moğol ve Türklerde “kartal” ritüeli, Anadolu ve Yunan mitolojisinde “Pleiades”, yani Yedi Kandilli Süreyya

(Ülker) burcunu temsil etmekteydi. Bu burca dikkatle bakıldığında, üzerindeki kartal motifini görmek olasıdır.

Düzgüner , a.g.e., s.80.

[74] Düzgüner , a.g.e., s.86.